Do spraw spadkowych stosuje się prawo z chwili śmierci spadkodawcy nawet Kodeks Napoleona

Często zdarza się, że sprawy spadkowe są zaniedbywane przez bardzo długi czas, co może powodować trudności z określeniem jakie przepisy należy do nich stosować.

Problem może polegać nie tylko na zastosowaniu przepisu z obecnego Kodeksu Cywilnego (np. ustalenia brzmienia tego przepisu na chwilę śmierci spadkodawcy), ale także może dotyczyć tego czy w ogóle obecnie obowiązujący Kodeks Cywilny będziemy stosować.

W Polsce do spraw spadkowych stosuje się prawo z chwili śmierci spadkodawcy, nawet Kodeks Napoleona, który obowiązywał w Polsce aż do 1 stycznia 1947 r. Wydawałoby się, że klęska Napoleona i powrót władzy zaborców spowoduje uchylenie prawa Cesarza (przez niego skodyfikowanego), jednakże Kodeks Napoleona obowiązywał na znacznej części Polski aż do 1 stycznia 1947 r., kiedy to ostatecznie został uchylony. Jednakże nawet dzisiaj w polskich Sądach znajduje zastosowanie.

Ogólne zasady prawa międzyczasowego w sprawach spadkowych

Z art. LI ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (dalej: „PWKC”), wynika, że do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, o ile inne przepisy nie stanowią inaczej. Jest to tzw. reguła intertemporalna (wyboru prawa właściwego ze względu na czas), zgodnie z którą do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy w związku z czym jeżeli spadkodawca zmarł po 31 grudnia 1964 r., stosować należy przepisy kodeksu cywilnego w brzmieniu obowiązującym w chwili jego śmierci.

Zgodnie z art. LII § 1 PWKC do testamentów, do odwołania testamentów, jak również do umów o zrzeczenie się dziedziczenia stosuje się, jeżeli chodzi o zdolność osób, o formę i o wady oświadczenia woli, prawo obowiązujące w chwili złożenia tych oświadczeń.

W Polsce do dzisiaj zastosowanie mają róże porządki prawne

Decydujące dla zastosowania właściwego może być miejsce zamieszkania spadkodawcy. Miejsce zamieszkania ma znaczenie dlatego, że w Polsce obowiązywały różne porządki prawne na skutek rozbiorów dokonanych przez Rosję, Austrię i Prusy.

Poniżej kilka przykładów, żeby zobrazować tę sytuację.

• Dawne ziemie Prus

BGB (Bürgerliches Gesetzbuch) stanowił część polskiego prawa nawet po odzyskaniu przez Polskę niepodległości na obszarze dawnego zaboru pruskiego. Po II wojnie światowej jego postanowienia były sukcesywnie zastępowane nowym prawem.

• Galicja

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości na ziemiach południowej Polski w dalszym ciągu obowiązywał ABGB (Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch) – przepisy Powszechnej Księgi Ustaw Cywilnych dla wszystkich krajów dziedzicznych niemieckich Monarchii Austryackiej.

• Dawne ziemie Księstwa Warszawskiego

Kodeks Napoleona obowiązywał na ziemiach Księstwa Warszawskiego i później pomimo powrotu władzy zaborców. Prawne dziedzictwo Napoleona obowiązywało na ziemiach polskich, w znacznej części aż do l947 roku.

Decyduje data śmierci spadkodawcy

Jeżeli ostatnim miejscem zamieszkania spadkodawców była miejscowość, będąca tą częścią obszaru Polski, na której w czasie jej śmierci obowiązywał Kodeks Napoleona, to właśnie przepisy tego aktu normatywnego określają zasady dziedziczenia. W uproszczeniu można powiedzieć, że jeżeli spadkodawca zmarł przed dniem 1 stycznia 1947 roku, właściwe jest prawo, któremu spadkodawca podlegał osobiście w chwili śmierci w miejscu jego zamieszkania. Do rozstrzygania takich spraw Sąd winien stosować przepisy Kodeksu Napoleona, jako obowiązujące w chwili otwarcia spadku, w chwili śmierci spadkodawcy.

Różnice co do tego z jakim prawem w chwili śmierci spadkodawcy mamy do czynienia powodują olbrzymie konsekwencje.

• ABGB

Jeżeli Sąd zastosuje np. przepisy ABGB to może okazać się, że testament, który byłyby prawidłowy na gruncie obecnego polskiego prawa Kodeksu Cywilnego, na gruncie ówcześnie obowiązującego prawa ABGB byłby nieważny.

W myśl dawnej regulacji ABGB spadkodawca mógł sporządzić testament ustnie lub pisemnie tylko przed notariuszem (§ 587 i § 588 ABGB w zw. z art. 130 i 142 prawa o notariacie). Przykładowo spadkodawca mógł oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie przed notariuszem, z której to czynności – oświadczenia należało sporządzić protokół w formie aktu notarialnego, a na dodatek przy przyjęciu przez notariusza ustnego oświadczenia ostatniej woli konieczna była obecność osoby zaprzysiężonej (drugiego notariusza) względnie dwóch innych świadków. W związku z powyższym ABGB wymagał nie tylko dochowania warunków aktu notarialnego, ale także obecności dwóch notariuszy.

• Kodeks Napoleona

Kodeks Napoleona regulował kwestię przedawnienia uprawnienia do przyjęcia lub zrzeczenia się spadku. W sytuacji, kiedy Sąd orzeka o stwierdzeniu nabycia spadku po osobie, która zmarła przed dniem 01 stycznia 1947 r., należy orzekać w oparciu o prawo materialne obowiązujące w dacie zgonu, czyli w oparciu o przepisy Kodeksu Napoleona, jednak należy rozważyć czy stosować uchylone części jego przepisów np. unormowania zawarte w art. 789 KN tj. przepis dotyczący przedawniania się możliwości przyjęcia lub zrzeczenia się spadku wobec późniejszego częściowego jego uchylenia dekretem z dnia 8 października 1946 r. To rozstrzygnięcie może mieć decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy spadkowej.

To nie jest tylko teoria

Sprawy takie jak opisane niniejszym wpisem zdarzają się wciąż w praktyce sądowej. Najczęściej zdarza się,  że pomimo iż śmierć spadkodawcy nastąpi już w chwili wejścia w życie obecnego Kodeksu Cywilnego to i tak musimy sprawdzić jak dokładnie brzmiał konkretny przepis prawa spadkowego w chwili śmierci spadkodawcy.